نویسنده: darkoob

 

 

خلیج فارس آبراهی است که در امتداد دریای عمان و در میان ایران و شبه جزیره عربستان قرار دارد. مساحت آن ۲۳۷٬۴۷۳ کیلومتر مربع است، و پس از خلیج مکزیک و خلیج هادسون سومین خلیج بزرگ جهان بشمار می‌آید.
خلیج فارس از شرق از طریق تنگه هرمز و دریای عمان به اقیانوس هند و دریای عرب راه دارد، و از غرب به دلتای رودخانه اروندرود، که حاصل پیوند دو رودخانه دجله و فرات و پیوستن رود کارون به آن است، ختم می‌شود. کشورهای ایران، عمان، عراق، عربستان سعودی، کویت، امارات متحده عربی، قطر و بحرین در کناره خلیج فارس هستند. در این میان سواحل شمالی خلیج‌فارس تماماً در جغرافیای سیاسی ایران قرار دارند. به سبب وجود منابع سرشار نفت و گاز در خلیج فارس و سواحل آن، این آبراهه در سطح بین‌المللی، منطقه‌ای مهم و راهبردی بشمار می‌آید.
نام تاریخی این خلیج، در زبان‌های گوناگون، ترجمه عبارت «خلیج فارس» یا «دریای پارس» بوده‌است. همچنین در تمام سازمان‌های بین‌المللی نام رسمی این خلیج، «خلیج فارس» است اما برخی از کشورهای عربی نام آن را تحریف کرده و آن را خلیج عربی یا به سادگی، خلیج می‌نامند. سازمان آب ‌نگاری بین‌المللی از نام «خلیج ایران» برای این خلیج استفاده می‌کند.

تاریخچه پیدایش خلیج فارس
زمین شناسان معتقدند که در حدود پانصدهزار سال پیش، صورت نخستین خلیج فارس در کنار دشت‌های جنوبی ایران تشکیل شد و به مرور زمان، بر اثر تغییر و تحول در ساختار درونی و بیرونی زمین، شکل ثابت کنونی خود را یافت. خلیج فارس در آغاز، بسیار پهناور بوده به طوری که تا اواخر دوره سوم زمین شناسی بیشتر جلگه‌های برازجان، بهبهان و خوزستان ایران تا کوه‌های زاگرس در زیر آب بوده‌اند.

جغرافیای مکانی خلیج فارس
خلیج فارس در ۲۴ تا ۳۰ درجه و ۳۰ دقیقه عرض شمالی و ۴۸ تا ۵۶ درجه و ۲۵ دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ قرار دارد. این خلیج توسط تنگه هرمز به دریای عمان و از طریق آن به دریاهای آزاد مرتبط است. از بین کشورهای همسایه خلیج فارس، کشور ایران بیشترین مرز آبی مشترک را با خلیج فارس دارا می‌باشد. طول مرز آبی کشور ایران با خلیج فارس، با احتساب جزایر در حدود ۱۸۰۰ کیلومتر و بدون احتساب جزایر در حدود ۱۴۰۰ کیلومتر می‌باشد. طول خلیج فارس از تنگه هرمز تا آخرین نقطه پیشروی آن در جهت غرب در حدود ۸۰۵ کیلومتر است. عریض ترین بخش خلیج فارس ۱۸۰ مایل یا 290 کیلومتر می‌باشد. عمیق ترین نقطه خلیج فارس با عمق ۹۳ متر در ۱۵ کیلومتری تنب بزرگ و کم عمق ترین نقطه آن با عمقی بین ۱۰ تا ۳۰ متر در سمت غرب می‌باشد. همچنین جزایر متعددی در خلیج فارس وجود دارند.
اقلیم شناسی خلیج فارس
آب و هوای خلیج فارس خشک و نیمه استوایی است. در تابستان دما گاهی تا ۵۰ درجه سانتی گراد می‌رسد و میزان تبخیر بیشتر از میزان آب‌های وارده می‌شود. در زمستان دما تا ۳ درجه سانتی گراد هم گزارش شده‌است. در عین شوری زیاد آب خلیج فارس، ۲۰۰ چشمه آب شیرین در کف و ۲۵ چشمه آب کاملا شیرین در سواحل آن جریان دارند که منشا همگی آن‌ها از کوه‌های زاگرس در ایران است. آب‌های شیرینی که وارد خلیج فارس می‌شوند عمدتا محدود به روان آب‌های کوه‌های زاگرس در ایران و کوه‌های ترکیه و عراق است.

رودخانه‌های اروند، کارون، جراحی، مند، دالکی و میناب بزرگترین و پرآب ترین رودخانه‌هایی هستند که به خلیج فارس می‌ریزند که بیشتر سرچشمه‌های آن‌ها در کوه‌های زاگرس قرار دارند. در کرانه جنوبی آب‌های ورودی به خلیج فارس بسیار کم است که موجب بالا بودن رسوبات کربناتی در این بخش شده‌است. به دلیل محصور بودن، اثر اقیانوس بر خلیج فارس بسیار ناچیز است و به همین علت سرعت جریان‌های زیرین و افقی آن بسیار کم و در حدود ۱۰ سانتی متر در ثانیه‌است. شوری بیشتر خلیج فارس نسبت به اقیانوس موجب پیدایش جریان آبی از اقیانوس هند به خلیج فارس می‌شود که به موازات ساحل ایران و در جهت گردش ساعت است.
جزایر خلیج فارس
جزایر زیادی در خلیج فارس وجود دارند که برخی از آن‌ها از اهمیت کم و برخی از اهمیت بالایی برخوردارند. اکثر جزایر مهم خلیج فارس متعلق به ایران است. جزایر مهم خلیج فارس عبارتند از: قشم، بحرین، کیش، جزیره خارک، ابوموسی، تنب بزرگ، تنب کوچک و جزیره لاوان.

از میان جزایر خلیج فارس بیش از ۳۰ جزیره مسکونی و غیر مسکونی آن متعلق به کشور ایران است. برخی از این جزایر به علت کشند آب (جذر و مد) در زیر آب قرار می‌گیرند و غیر مسکونی هستند. جزایر غیر مسکونی خلیج فارس به عنوان زیستگاه مرجان‌های دریایی، محل تخمگذاری پرندگان دریایی و لاک پشت‌ها و همچنین زیستگاه انواع پرندگان مهاجر از اهمیت ویژه جهانی برخوردار است. بزرگترین جزیره این خلیج قشم نام دارد.

• جزایری که در استان هرمزگان ایران قرار دارند:

جزیره کیش – جزیره قشم – جزیره تنب بزرگ – جزیره تنب کوچک – جزیره ابوموسی – جزیره لاوان – جزیره شتور – جزیره هندرابی – جزیره فارور بزرگ – جزیره فارور کوچک – جزیره سیری – جزیره لارک – جزیره ناز – جزیره هرمز – جزیره هنگام

• جزایری که در استان بوشهر ایران قرار دارند:

جزیره خارک – جزیره خارکو – جزیره عباسک – جزیره میر مهنا – جزیره فارسی – جزیره نخیلو – جزیره تهمادو – جزیره گرم- جزیره‌ام الکرم – جزیره شیخ الکرامه – جزیره شیف – جزیره متاف – جزیره مرغی – جزیره چراغی – جزیره ام‌سیله – جزیره سه‌دندون – جزیره مولیات

• جزایری که در استان خوزستان ایران قرار دارند:

جزیره مینو – جزیره خور موسی – جزیره بونه – جزیره دارا – جزیره قبر ناخدا

خلیج فارس در واقع محور ارتباط بین اروپا، آفریقا، آسیای جنوبی و جنوب شرقی است. از نظر راهبردی در منطقه خاور میانه، به عنوان بزرگ ترین و مهم ترین مرکز ارتباطی بین این سه قاره‌است و بخشی از یک سیستم ارتباطی شامل اقیانوس اطلس، دریای مدیترانه، دریای سرخ و اقیانوس هند می‌باشد. به همین دلیل از دیرباز مورد توجه قدرت‌های جهانی و همچنین بازرگانان و تجار دنیا بوده‌است. همچنین این منطقه منبع مهم انرژی جهان می‌باشد. در مجموع خلیج فارس از نظر جغرافیای سیاسی، استراتژیک، انرژی و تاریخ و تمدن یک پهنه آبی مهم و حساس در دنیا محسوب می‌شود.
اهمیت اقتصادی خلیج فارس
بزرگترین عامل اهمیت خلیج فارس وجود معادن سرشار نفت و گاز در کف بستر و سواحل آن است به طوری که این منطقه را «مخزن نفت جهان» نام نهاده‌اند. خلیج فارس مسیر انتقال نفت کشورهای ایران، عراق، کویت، عربستان و امارات متحده عربی است، و به همین سبب، منطقه‌ای مهم و راهبردی به شمار می‌آید. در حدود ۳۰ درصد نفت جهان از منطقه خلیج فارس تامین می‌شود که این مقدار گاهی افزایش و گاهی کاهش می‌یابد. نفت تولید شده در حوزه خلیج فارس باید از طریق این پهنه آبی و از راه تنگه هرمز به سایر نقاط جهان حمل شود.
خلیج فارس از نظر ذخایر نفتی در مقایسه با سایر نقاط جهان دارای مزایای زیادی مانند سهولت استخراج، هزینه پایین تولید، مازاد ظرفیت تولید، کیفیت بالای نفت خام منطقه، سهولت حمل و نقل، توان بالای تولید چاه‌ها و امکان کشف ذخایر جدید نفتی وسیع در منطقه می‌باشد. طبق آخرین برآوردهای انجام شده حوزه خلیج فارس در حدود ۷۳۰ میلیارد بشکه ذخیره نفت اثبات شده و بیش از ۷۰ تریلیون مترمکعب گاز طبیعی را در خود جای داده‌است. همچنین بندرهای مهمی در حاشیه خلیج فارس وجود دارد که از آنها می‌توان بندرعباس، بوشهر، بندرلنگه، کیش، خرمشهر و بندر ماهشهر در ایران، و شارجه، دوبی و ابوظبی را در امارات متحده عربی و بندر بصره و فاو در عراق را نام برد.
اهمیت نظامی-راهبردی خلیج فارس
از منظر نظامی، وجود پایگاه‌های نظامی متعدد اعم از دریایی، هوایی و زمینی در منطقه خلیج فارس که عمدتا متعلق به کشورهای آمریکا و انگلستان هستند و همچنین حضور ناوهای جنگی کشورهای غربی بخصوص آمریکا در آب‌های خلیج فارس، اهمیت نظامی و راهبردی خلیج فارس را نمایان می‌سازد. جنگ نفت‌کش‌ها که در جریان جنگ ایران و عراق رخ داد یکی از عوامل حضور نظامی کشورهای غربی به ویژه آمریکا در خلیج فارس شد. اهمیت نظامی-راهبردی خلیج فارس به طور ویژه در جریان جنگ ایران و عراق، جنگ خلیج فارس و جنگ عراق آشکار شد.

منابع غذایی خلیج فارس
بیش از ۱۵۰ نوع ماهی متفاوت در خلیج فارس یافت می‌شود. بیشتر آبزیان خلیج فارس بجز چند مورد که وارد آبهای کارون، بهمن شیر و اروند می‌شوند مابقی در آب‌های شور زندگی کرده و در همان جا تخم ریزی و تولید مثل می‌کنند. از مهمترین انواع ماهی‌های تجاری خلیج فارس می‌توان به زبیده، حلوا سفید، قباد، شیر ماهی، شانک، سنگسر، پیش ماهی، هامور، سیکین، کارفه، طوطی، حلوا سیاه، شوریده، خبور، کفشک، سرخو، خابور و سبور اشاره کرد. از دیگر محصولات غذایی با ارزش خلیج فارس می‌توان به میگو اشاره کرد. انواع صدف‌های خوراکی نیز در برخی سواحل مانند ساحل بندرعباس و ساحل گشه(ساحل صدف) در بندر لنگه و همچنین در اطراف بعضی جزایر مانند هرمز، قشم و لارک یافت می‌شوند که بازار عمده آن کشورهای اروپایی است.
محیط زیست خلیج فارس
خلیج فارس یکی از بزرگ ترین پناهگاه‌های موجودات دریایی مانند مرجان‌ها، ماهی‌های تزئینی کوچک، ماهی‌های خوراکی و غیر خوراکی، صدف‌ها، حلزون‌ها، نرم تنان، شقایق‌های دریایی، اسفنج‌های دریایی، عروس‌های دریایی، لاک پشت‌ها، دلفین‌ها، کوسه ماهی‌ها و بسیاری از موجودات دریایی دیگر می‌باشد. متخصصان محیط زیست به دلیل نبود کارشناس و متخصص ویژه، هزینه‌های پژوهشی بالا و فقدان دانش کافی، گونه‌های مختلف جانوری پستاندار در خلیج فارس را در معرض خطر و آسیب می‌بینند. خشکسالی و عدم ورود مواد مغذی به آب، موجب کوچک ماندن و عدم رشد کافی برخی از آبزیان خلیج فارس شده‌است.
لاک پشت‌های خلیج فارس
۵ گونه از ۸ گونه لاک پشت‌های موجود در جهان در آب‌های خلیج فارس و دریای عمان زندگی می‌کنند که ۲ گونه لاک پشت عقابی و لاک پشت سبز در سواحل و جزایر ایران تخم گذاری می‌کنند. این دو لاک پشت در سواحل جزایری چون هرمز، لارک، قشم، فارور و بنی فارور و مکان‌های کم عمق ساحلی سکونت دارند و عمده مکان‌های تخم ریزی آن‌ها در جزایر هرمز، هنگام، فارور، شیدور، لاوان، کیش، نخیلو و ام الگرم گزارش شده‌است. وارد شدن نفت به آب‌های خلیج فارس می‌تواند باعث ایجاد مسمویت در این لاک پشت‌ها شود. همچنین فعالیت‌های صیادی، وجود زباله، فاضلاب‌ها، تردد شناورها، انفجارات جهت اکتشاف معادن و آلودگی حرارتی تهدیداتی برای زندگی آن‌ها محسوب می‌شوند.

دلفین‌ها و نهنگ‌های خلیج فارس
دلفین‌ها و نهنگ‌ها از جمله پستانداران آبی هستند که در خلیج فارس و دریای عمان زندگی می‌کنند. دلفین‌هایی با نام پورپویز و همچنین دلفین‌های بینی بطری در جنوب جزیره قشم و در جوار جزیره‌های هنگام، لارک و هرمز زندگی می‌کنند که در معرض مخاطرات گوناگون هستند. نبود تحقیقات کافی و نبود متخصص زبده باعث کاهش تعداد دلفین‌های گوژپشت و نهنگ‌های خاکستری شده‌است. برخورد دلفین‌ها و نهنگ‌ها با شناورها و پروانه موتور قایق‌ها و همین طور آلودگی برخی از نقاط آب‌های خلیج فارس به آلاینده‌های نفتی و شیمیایی زندگی این پستانداران را تهدید می‌کند. طبق برخی گزارش‌ها نهنگ خلیج فارس در معرض خطر انقراض قرار دارد.

جنگلهای حرا
تنها جنگلی است که روی آب شور دریا به دلیل مه¬کشند (جذر و مد) شبها زیر آب هستند و روزها سر از آب بیرون میاورند که دارای انواع خاصی درخت است که ریشه آنان آب شور را، شیرین کرده و به درخت می‌دهد.

کوسه‌های خلیج فارس
۷ گونه از کوسه‌ها در آب‌های خلیج فارس زندگی می‌کنند که از میان آن‌ها می‌توان به کوسه ماهی درنده، کوسه گربه ماهی، نهنگ کوسه یا کوسه کر، کوسه سرچکشی، کوسه ماهی شکاری و کوسه ماهی گورخری اشاره کرد. به دلیل گرانی قیمت کوسه در مقایسه با دیگر ماهیان خلیج فارس، صید بی رویه این آبزی در سال‌های اخیر افزایش چشمگیری یافته ‌است و نسل آن‌ها را در معرض انقراض قرار داده‌است. از آنجایی که اغلب گونه‌های کوسه ساکن خلیج فارس زنده زا هستند، نمی‌توان برنامه‌های مناسبی برای احیای نسل آن‌ها به روش پرورشی انجام داد. همچنین این کوسه‌ها در زمان زاد و ولد به سوی آب‌های با عمق کمتر (که کمینه دما را برای بچه‌های آنان فراهم می‌کند) می‌آیند که افزایش تخریب مناطق ساحلی خطری دیگر برای تداوم نسل آن‌ها محسوب میگردد.
آلودگی محیط زیست خلیج فارس
در دهه‌های گذشته آلودگی زیست محیطی یکی از چالش‌های مهم در این پهنه آبی بوده‌است. از آن جایی که ۶۰ درصد از ذخایر نفت جهان در خلیج فارس است، احداث سکوهای نفتی و مجتمع‌ها و پالایشگاه‌ها در اطراف خلیج فارس و ورود نفت، مواد شیمیایی و پساب‌ها به داخل آب از عوامل مهم این آلودگی می‌باشند. یکی از مهمترین آلودگی‌های خلیج فارس در زمان جنگ ایران و عراق رخ داد بطوری که در حدود ۵٬۸ میلیون بشکه نفت در آب رها شد و همچنین آتش سوزی چاه‌های نفت که باعث ورود حجم عظیمی از نفت خام به دریا شد.
همچنین عبور سالانه بیش از ۱۰،۰۰۰ شناور از خلیج فارس و دریای عمان که ۷۵ درصد آن‌ها به حمل و نقل نفت خام و محصولات نفتی مربوط است و در پی آن تخلیه مواد زائد مختلف مانند آب شستشوی موتور، فاضلاب، آب توازن کشتی و بسیاری موارد دیگر سبب بروز مداوم انواع آلودگی‌ها در منطقه می‌شود که اثرات قابل توجهی بر محیط زیست دارد. طبق مطالعات انجام شده سالانه در حدود ۱٬۵ میلیون تن نفت به خلیج فارس نشت می‌کند و به همین علت سازمان بین المللی دریانوردی(IMO) این منطقه را در سال ۲۰۰۷. م به عنوان منطقه ویژه دریایی اعلام کرد. طبق آمارها میزان آلودگی این منطقه بیشتر از حد متوسط بین المللی است.

آلودگی ناشی از گرد و غبار
یکی از عواملی که بر محیط زیست حاشیه خلیج فارس و تمامی شهرهای غربی ایران اثرات زیست محیطی منفی ناگواری برجای گذاشته گرد و غبار عربی است. هر سال در فصل خشک” توفانی از گرد و غبار” از سوی عراق – کویت و شمال عربستان بسوی سواحل شمال خلیج فارس و غرب ایران وزیدن می‌گیرد این گرد و غبار مخرب حتی گاهی اوقات تا تهران نیز می‌رسد و موجب تعطیلی زندگی و کسب و کار مردم می‌شود. گرد و غبار باعث فرار پرندگان و حیوانات شده و بر تنوع زیستی سواحل خلیج فارس آسیب زده است.

تحریف نام خلیج فارس
خلیج فارس و مترادف‌های آن در سایر زبان‌ها، اصیل‌ترین نام و نامی است بر جای مانده از کهن‌ترین منابع، که از سده‌های پیش از میلاد بطور مستمر در همه زبان‌ها و ادبیات جهانی استفاده شده‌است و با پارس، فارس، ایران و عجم (نام‌های ایران) و معادل‌های آن در سایر زبان‌ها گره خورده‌است.
این آبراهه در همه متون تاریخی و جغرافیایی عربی خلیج فارس و بحر فارس نامیده شده ‌است. با این حال، این نام‌گذاری از دهه ۱۳۳۰ خورشیدی از سوی ملی‌گرايان عرب مورد چالش واقع شده‌است. کشورهای عربی، از دهه ۱۹۶۰ میلادی و با گسترش اندیشه‌های پان عربی توسط جمال عبدالناصر از نام خلیج عربی استفاده می‌کنند. این مطلب طی یک بخشنامه از طرف اتحادیه عرب به همه کشورهای عربی رسماً ابلاغ شده‌است. اما سایر کشورهای جهان و سازمانهای بین المللی همچنان از نام تاریخی و کهن خلیج فارس بصورت رسمی استفاده می‌کنند و گاهی اوقات ممکن است در مکاتبات غیر رسمی برای سادگی و یا تحت نفوذ مالی عربی عبارت خلیج را بکار برند.
نام خليج فارس از دیدگاه حقوق بین‌الملل
سازمان ملل و سازمانهای بین المللی و تخصصی نام خلیج فارس را همچنان نام اصلی و معتبر دانسته و تغییر نام خلیج فارس را نپذیرفته‌اند. سازمان‌های بین المللی و سازمان‌های چنددولتی سازمان ملل متحد تاکنون در۵ نوبت، نام رسمی و تغییر ناپذیر آبراه جنوبی ایران را “خلیج فارس” اعلام کرده‌اند. (برای اولین بار در سند ” AD311/1 Gen مورخ پنجم مارس ۱۹۷۱ میلادی” بار دوم طی یادداشت شماره UNLA45.8.2(C) مورخ دهم اوت ۱۹۸۴ میلادی و بار سوم نیز طی یادداشت شماره ST/CS/sER.A/29 در تاریخ دهم ژانویه ۱۹۹۰ میلادی نام رسمی دریای جنوبی ایران و خاوری شبه جزیره عربستان “خلیج فارس” اعلام شده است.) این سازمان در کنفرانس‌های سالانه خود که در زمینه “هماهنگی در نام‌های جغرافیایی” برگزار می‌کند، به فارسی بودن نام این آبراه بین المللی تاکید کرده و آن را مورد تائید قرار داده‌است.

 

 

۱) کشتی های حامل کالاهای عمومی (جنرال کارگو):

کشتی کالای عمومی، چند منظوره یا General Cargo برای بارگیری و انبار کردن طیف وسیعی از کالاها در اشکال مختلف از قبیل بشکه، عدل و پالت طراحی و ساخته شده اند. کالاها ممکن است محصولات جنگلی، کالاهای تولید شده، ماشین آلات سنگین، خودرو، ماشین آلات صنعتی، کالاهای کیسه ای، مواد غذایی و کانتینر را شامل شوند. این قبیل کالاها را در انبارهای عمومی قرار می دهند که مخصوص کالای خاصی نیستند.

کشتی های کالای عمومی معمولاً مجهز به جرثقیل هایی هستند که می توانند هر نوع کالایی را تخلیه و یا بارگیری کنند. دریچه انبار یا خن این نوع کشتی ها معمولاً آن قدر قوی و محکم اند که بتوانند مقدار زیادی از بار را بر روی خود تحمل کنند. نقش کشتی های جنرال کارگو با ورود شناورهای فله بر رو به افول گذاشت، اما با پیدایش کشتی های کانتینری تنزل جایگاه و نقش آن ها شتاب بیشتری یافت. کشتی های جنرال کارگو گرچه همچنان از نظر تعداد بیشترین تعداد شناورهای کالابر را در ناوگان جهانی شناورهای بازرگانی تشکیل می دهند، اما از نظر سایز به ندرت ظرفیتی بیش از ۵۰۰۰۰ dwt دارند و معمولاً کوچک تر از شناورهای تخصصی هستند که در حال جایگزین شدن آن ها هستند.

۲) کشتی های فله بر خشک:

کشتی فله بر نوعی کشتی تجاری است که برای حمل محموله هایی نظیر ذغال سنگ، سنگ آهن، سنگ های معدنی، کاکائو، گندم، جو و سایر غلات، کود شیمیایی، خوراک دام، آهن قراضه و سایر محموله های خشک طراحی شده است. کالا یا بار فله ای معمولا به کالای بدون بسته بندی و کاملا باز گفته می شود که می تواند با استفاده از تجهیزات ویژه، به آسانی و سریع در کشتی های فله بر بارگیری، صفافی (چیدمان) شود و یا از آنها تخلیه شود.

تجهیزات زیادی برای تخلیه و بارگیری کالای فله وجود دارد که به طور گسترده در بنادر استفاده می شوند. مانند پمپ ها، تسمه های نقاله، مکنده ها و …. این گونه کشتی ها از میانه های سده نوزدهم آغاز به رفت و آمد در آب ها کردند. امروزه کشتی های فله بر یک سوم ناوگان تجاری کشتی های جهان را تشکیل می‌دهند. عرشه این نوع کشتی مسطح است و در سرتاسر آن درب های ضد آب دیده می شود که محموله را در مقابل نشت آب حفاظت می کند. برخی از انواع این کشتی دارای جرثقیل های عرشه ای نیز هستند. اندازه این کشتی ها بر حسب نوع محموله و منطقه ای که از آنها استفاده می شود متفاوت است.

قسمت موتورخانه و محل زیست سرنشینان در قسمت انتهای کشتی یعنی پاشنه واقع شده و به منظور حفظ تعادل کشتی یک مخزن آب اضافی در قسمت جلو یعنی سینه ساخته شده است. زمانی که کشتی خالی می باشد این مخزن از آب پر می گردد. به منظور جلوگیری از صدمات احتمالی و برقراری تعادل کامل در مواقعی که کشتی بدون بار و خالی دریانوردی می نماید مخازنی نیز در گوشه ها و کف انبارها تعبیه گردیده که در چنین حالتی پر از آب می شود.

ویژگی بارز حمل و نقل کالای فله، هزینه بسیار پایینی است که از طریق اقتصاد مقیاس حاصل می شود. به علت ویژگی های فیزیکی کالای فله، کشتی های فله بر می توانند خیلی بزرگ ساخته شوند. منظور از ساخت اینگونه کشتی ها جلوگیری از هزینه های زیاد مربوط به انجام خدمات بندری و بسته بندی کالاها و همچنین استفاده از فضای بیشتر داخلی کشتی می باشد.

کشتی های حمل کالای فله خشک به لحاظ ظرفیت بارگیری به ۴ دسته زیر تقسیم می شوند:

الف) کشتی های (HANDY SIZE) با ظرفیت بارگیری ۱۰۰۰۰ تا ۳۵۰۰۰ تن

ب) کشتی های (HANDY MAX) با ظرفیت بارگیری ۳۵۰۰۰ تا ۵۰۰۰۰ تن

ج) کشتی های (PANAMAX) دارای ظرفیت بارگیری حداکثر تناژ تعریف شده می باشند، زیرا سایز این کشتی ها عبارت است ازحداکثر اندازه ای که قادر است از کانال پاناما عبور نماید.

د) کشتی های (CAPE SIZE) این کشتی ها، به دلیل بزرگی بیش ازحد، قادر به عبور از کانال پاناما نبوده و برای گذر از اقیانوس اطلس به اقیانوس آرام مجبور هستند از دماغه هورن در جنوب کشور شیلی عبور کنند؛ کالای غالبی که این کشتی ها حمل می نمایند ذغال سنگ یا سنگ آهن می باشد.

کشتی‌های حمل کالای فله خشک به لحاظ ساختمان و موارد استفاده به دو گروه تقسیم می شوند:

• الف) کشتى هاى فله بر مخصوص (Special Bulk Carrier)

طراحی این نوع کشتی ها به نحوی است که تنها می توانند یک یا دو نوع محموله را حمل نمایند؛ مانند کشتی های ویژه حمل شکر یا گندم یا سنگ های معدنی.این نوع کشتیها در اشکال مختلف مطابق سلیقه ی کشورهای مختلف ساخته شده اند. اکثر آنها دارای یک نقص مشترک هستند که این گونه کشتی ها پس از تخلیه ی بار هنگام مراجعت با انبارهای خالی در حفظ تعادل خود دچار مشکل بوده اند.

• ب) کشتی های فله بر oil, bulk, ore, ship

این نوع کشتی ها در ظرفیت های متفاوتی تا ۲۵۰۰۰۰ تن ساخته شدند و مشخصات ظاهری آنها آمیزه ایست از شکل کشتی های فله بر با لوله های متعدد نفت و هواکشهای ویژه مخازن بر روی عرشه. این کشتى ها مى توانند در عین حال چند محموله متفاوت را حمل کنند، و بخاطر آن ساخته شده اند که در سفر برگشت بدون بار نباشند. این نوع کشتى ضمن اینکه نفت و سنگ معدنى حمل مى کنند مى توانند انواع مختلف محمولات فله مایع را نیز حمل کنند.

3) کشتی های نفتکش:

این کشتی ها برای حمل نفت و محمولات نفتی ساخته شده اند و سرعت بارگیری و تخلیه در این کشتی ها به دلیل استفاده از پمپ از کشتی های دیگر سریع تر است. کشتی نفت کش شناور ویژه ای است که برای حمل مقادیر بالای نفت طراحی شده است. به طور کلی دو نوع تانکر نفت وجود دارد، تانکر نفت خام و تانکر فراورده های نفتی.

سطح عرشه این کشتی ها از لوله ها و پمپ ها پوشیده شده است که مخصوص حمل و انتقال نفت خام هستند. نفتکش های جدید دارای پوشش های خاص برای جلوگیری از نشت نفت به آب دریا هستند. ظرفیت و اندازه این نفتکش ها متفاوت است ولی برای طبقه بندی آنها حدودی را تعریف کرده اند که بر حسب گنجایش نفت خام تقسیم بندی شده است.

• هندی سایز: بین ۱۰۰۰۰ تا ۳۰۰۰۰ تن

• هندی مکس: بین ۳۵۰۰۰ تا ۵۰۰۰۰ تن

• پانا مکس: بین ۵۵۰۰۰ تا ۷۵۰۰۰ تن

• افرا مکس: بین ۸۰۰۰۰ تا ۱۱۵۰۰۰ تن

• سوئز مکس: بین ۱۲۰۰۰۰ تا ۱۵۰۰۰۰ تن

• (Very Large Crude Carrier (VLCC: بین ۲۰۰۰۰۰ تا ۳۰۰۰۰۰ تن

• (Ultra Large Crude Carrier (ULCC: بیش از ۳۰۰۰۰۰ تن که بزرگ ترین آن ۵۵۰۰۰۰ تن گنجایش دارد.

• شکل ظاهری نفتکش ها تقریباً شبیه کشتی های فله بر بوده، به جای دریچه های بزرگ در روی مخازن دارای دریچه های کوچکی می باشند که از آن دریچه ها به منظور بازرسی مخازن استفاده می گردد. عمل تخلیه و بارگیری در نفتکش ها با پمپ های قوی انجام می گیرد. برای نصب این پمپ ها محل جدایی غیر از محل مخازن و موتورخانه در نظر گرفته شده است. پمپ ها معمولاً در اتاقی به این نام قرار دارند. بدنه تانکرهای ساخته شده قبل از سال ۱۹۸۴ دو جداره نمی باشند. اما برابر قانونی که در سال ۱۹۸۴ میلادی تصویب شد کلیه نفتکش هایی که اخیراً ساخته شده اند ملزم به داشتن بدنه های دوجداره گردیده اند. در واقع توسعه و گسترش قابل ملاحظه در ساختمان نفتکش ها، بعد از جنگ دوم جهانی بوده است و قبل از آن به دلیل میزان کم، استخراج نفت در کشورهای تولیدکننده، نفتکش های کوچک و معدودی در خدمت حمل و نقل نفت بوده اند.

• با استخراج روز افزون نفت و بنا به نیاز مبرم کشورهای صنعتی، پیشرفت صنعتی کشتی سازی به جایی رسید که در اوایل دهه هفتاد (۱۹۷۰ میلادی) کشور ژاپن اقدام به ساختن نفتکش هایی به ظرفیت ۵۰۰/۰۰۰ تن نمود و در حال حاضر برابر آمار و ارقام ارائه شده نفتکش ها بالاترین درصد حمل و نقل دریایی را به خود اختصاص داده اند. فرق عمده تانکرهای بزرگ یا کوچک این است که تانکرهای کوچک به علت حمل مواد متنوع فراورده های نفتی دارای انبارهای متعددی می باشند در حالی که در تانکرهای بزرگ تعداد انبارها کم است. تانکرها معمولاً جرثقیل های کوچکی دارند که با آن لوله های ترمینال را بلند کرده و به لوله های کشتی متصل می سازند. تعداد کارکنان تانکرها کمتر از کشتی های کالای عمومی است اما از دستگاه های مکانیکی برای شستن و تمیز کردن انبارها استفاده می شود. بارگیری و تخلیه نفت خام توسط پمپ های نصب شده روی عرشه و یا پمپ های سکوی بارگیری انجام می شود.

• ۴) کشتی های رو-رو:

• این کشتی ها مجهز به سکوی مخصوص در قسمت جلو یا عقب یا پهلو به نام RAMP بوده و برای حمل وسایل نقلیه (حامل بار یا مسافر) مورد استفاده قرار می گیرند؛ این کشتی ها دارای طبقات مختلف و متحرک هستند تا از فضای آن حداکثر استفاده به عمل آید و وسایل نقلیه می توانند به طور مستقیم به این کشتی ها وارد و یا از آن خارج شوند. کالاهائى که کشتى هاى رو – رو حمل مى کنند عبارتند از:

محمولاتى که مستقلاً مى توانند بارگیرى و تخلیه شوند مانند کانتینرهاى مستقر بر روى تریلر، خودروهاى سبک و سنگین نظیر اتومبیل سواری، وانت، کامیون، اتوبوس،محمولاتى که با استفاده از تجهیزات ویژه جابه جا مى شوند مانند کانتینر، کالاهاى سنگین وزن و کالاهاى پالت شده.مسافرانى که معمولاً با اتومبیل خود سفر مى کنند. به این ترتیب این نوع کشتى ها مى توانند نقش پل ارتباطى میان کشورها را ایفاء نمایند.

• درحال حاضر، ۴ دسته ی مشخص ازکشتی های RO-RO به شرح زیر وجود دارند:

الف) RO-ROهای چند منظوره

ب) RO-ROهای مجهز به جرثقیل

ج) RO-ROهای حمل مسافر و کالا که به آنها RO-MAX هم گفته می شود.

د) RO-ROهایی که مختص حمل خودرو هستند ودر صنعت خودروسازی برای واردات و صادرات مورد استفاده قرار می گیرند که به آنها PURE CAR CARRIERS هم می گویند. شکوفایی صنعت خودرو سازی در ژاپن و کره جنوبی باعث شد تا ساخت این کشتی‌ها رونق بیشتری بگیرد.

• ۵) کشتی های کانتینر بر:

• این کشتی ها برای حمل انواع محمولات با بسته بندی کانتینر ساخته شده اند، سهولت بارگیری و حمل کانتینرها امتیاز مهمی به حساب می آید. کانتینر محفظه اى است

• فولادى یا آلومینیومى که جهت حمل محمولات مختلف به شکل استاندارد شده به کار گرفته مى شود. امروزه کانتینر توانسته است هم به جهت سهولت حمل و نقل و هم به جهت محافظت کالا و هم به لحاظ اقتصادى انقلابى در روش هاى حمل و نقل کالا ایجاد نماید. این مزایا به ویژه در حمل یکسره چشمگیرتر است. در حمل یکسره شرکت حمل کننده محموله را از فرستنده در مبداء (کارخانه یا انبار) تحویل گرفته و در مقصد به گیرنده کالا تحویل مى دهد. این روش اصطلاحاً Door to Door نامیده مى شود. از امتیازات دیگر کانتینر آن است که مى توان آن را با هر یک از وسائط نقلیه اعم از کشتی، کامیون یا راه آهن و حتى هواپیما حمل نمود.

• در حمل بار به طریق سنتی، محموله به دفعات دست به دست مى شود و در هر یک از این مراحل امکان معطلى و تأخیر و خسارت اجتناب ناپذیر است. در حالى که در حمل یکسره با کانتینر این عوارض بسیار تقلیل یافته و ناچیز است.کانتینرها در دو اندازه استاندارد ISO هستند. دسته اول کانتینرهای ۲۰ فوتی هستند که واحد آنها اصطلاح Twenty Equivalent Unit یا TEU نامیده می شود و دسته دوم کانتینرهای ۴۰ فوتی که واحد آنها Fourty Equivalent Unit یا FEU است.

• کانتینرها از لحاظ کاربرد نیز انواع مختلف دارد که اهم آنها کانتینر مخصوص حمل کالاهاى بسته بندى شده سبک و سنگین، کانتینر یخچالى براى محمولات فاسدشدنی، کانتینر روباز که از سقف نیز قابلیت بارگیرى و تخلیه دارد و کانتینر ویژه کالاهاى فله مى باشد. معمولاً کانتینر پس از تخلیه، براى بارگیرى مجدد مورد استفاده قرار مى گیرد ولى در صورت عدم استفاده به صورت خالى به مبداء برگشت داده مى شود.

تعداد زیادی از کشتی ها قابلیت حمل کانتینر رانیز دارند، لیکن وقتی از کشتی کانتینربر نام می‌بریم، منظورن کشتی هایی است که صرفا به کار حمل کانتینر پرداخته و شکل و ساخت انبارهای آنها به صورت کامل سلول بندی شده باشد.تمام خطوط مهم کشتیرانی از کشتی های کانتینری در خطوط منظم حمل کانتینر استفاده می کنند.

• ساختمان این کشتی ها مانند جعبه ای باز است که کانتینرها در آن به ردیفها و ستون های منظم چیده می‌شوند. انبارهای این کشتی‌ها دارای تسمه های فولادی عمودی هستند که کانتینرها را در میان این تسمه ها (cell guide) از پایین به بالا می چینند. این تسمه ها علاوه بر اینکه از حرکت های انحرافی کانتینرها موقع بالا و پایین رفتن جلوگیری می کنند، در موقعی که کانتینر در جای خود قرار گرفت نیز آن را از طرفین در جای خود ثابت نگه می دارند.دربهای انبارهای این کشتی ها نیز به اندازه کافی تقویت شده اند تا توانایی بارگیری بر روی آنها وجود داشته باشد. در کشتی های مدرن کانتینری دیگر حتی انبار به شکل مجزا وجود ندارد و کل فضای بارگیری

• کپارچه است، که این امر باعث سرعت بیشتر در زمان تخلیه و بارگیری می‌شود.

• در حال حاضر کشتی های کانتینر بر به ۶ گروه مجزا تقسیم می شوند:

الف) کشتی های تغذیه کننده (FEEDER) با ظرفیت بارگیری ۱۰۰ تا ۵۰۰ TEU

ب) کشتی های (FEEDER MAX) با ظرفیت بارگیری۵۰۰ تا ۱۰۰۰ TEU

ج) کشتی های (HANDY) با ظرفیت بارگیری۱۰۰۰ تا ۲۰۰۰ TEU

د) کشتی های (SUB PANAMAX) با ظرفیت بارگیری۲۰۰۰ تا ۳۰۰۰ TEU

ه) کشتی های (PANAMAX) با ظرفیت بارگیری حداقل ۳۰۰۰ TEU

و) کشتی های (POST PANAMAX) با ظرفیت بارگیری بیش از۴۰۰۰ TEU

• ۶)کشتی مسافربری:

• با گسترش صنعت گردش گری درصنعت کشتی های مسافری هم پیشرفت چشمگیری ایجاد شده است. تغییرات کلی در ساختمان کشتی از قبیل ایجاد استراحتگاه های مجهز و مدرن ایجاد گردید و کشتی های مسافری با ظرفیت ۴۰۰۰ تا ۶۰۰۰۰ نفر و با سرعت ۳۰ گره دریایی ساخته شده اند.

• ابتدا در این نوع کشتی ها موتورخانه در وسط قرار داشت در قسمت پایین مخازن آب و سوخت و پاشنه کشتی به محل زیست ملوانان، آشپزخانه و سالن پذیرایی مهمانان اختصاص یافته بود. اما امروزه محل پذیرایی مسافران به بالای کشتی انتقال یافته است. کشتی های مسافربری امروزی دارای رمپ ورود خودرو و کابین های خصوصی، سینما، استخر، بیمارستان مجهز به پزشکان متخصص می باشند.

انواع کشتی های مسافری:

• کشتی های بزرگ لاینر – برای سفر های طولانی

• کشتی های فری – برای سفر های کوتاه

• کشتی های تفریحی -برای سفر های دور و نزدیک

۷) کشتی های LNG:

LNG حاصل فرایند میعان گاز طبیعی است که تنها در این صورت قابل حمل به بازارهای مصرف توسط کشتی های خاصی که به این منظور طراحی شده است، می باشد. پس از انتقال، این محصول در پایانه ها توسط سیستم های تبدیل، مجددا به حالت گاز درمی آید.

در واقع LNG به مصرف کنندگان توان بهره برداری از یک سوخت پاک و در عین حال اقتصادی را می دهد. امروزه کشتی های حامل LNG، با ایمنی بسیار بالا و به صورت پیوسته در پایانه های کشورهایی چون ژاپن و اسپانیا پهلو می گیرند و انرژی موردنیاز این کشورها را چه برای مصارف خانگی و چه صنعتی فراهم می آورند. درواقع جریان پایدار جهانی LNG، نشانی از ایمنی بالای این سوخت در انتقال به مصرف کنندگان دارد. استفاده از کشتی های دوجداره و اجرای استانداردهای دقیق صنعتی، علاوه بر مدیریت موثر ریسک، این صنعت را به صنعتی نمونه از لحاظ ایمنی تبدیل کرده است. طی ۴۵ سال گذشته، این کشتی ها بیش از ۴۵۰ هزار محموله را صدها میلیون مایل جابجا کرده اند. با توجه به نیاز روزافزون کشورها به منابع سوخت ایمن و قابل اطمینان، گاز طبیعی سوختی اقتصادی به شمار می رود که توجه کشورهای مختلف را به خود معطوف کرده است و در این میان LNG یکی از منابع قابل توجه به شمار می رود که ایمنی و اعتبار بالایی در دهه های آینده خواهد داشت.

LNG در کشتی های دوجداره ای که برای جلوگیری از نشت یا شکست در حوادث طراحی شده اند، حمل می شود. LNG در شرایط فشار و درجه حرارت بسیار پایین (۲۵۶- درجه فارنهایت) ذخیره می شود.

۸) کشتی های یخچالی:

جهت حمل کالا هایی همچون میوه، گوشت و مواد غذایی فاسد شدنی استفاده می گردد. دارای انبار هایی با سردخانه های مخصوص و با برودت های متفاوت، متناسب با مواد فاسد شدنی می باشند. بنادری که کشتی های یخچالی به آنها تردد می نمایند باید امکانات ساحلی لازم را داشته باشند. با ورود کشتی‌های کانتینری که قابلیت حمل کانتینر یخچالی را دارند تمایل بازار به سمت این کشتی ها جذب شده و نزول بیشتر بازار کشتی های یخچالی را باعث می شوند. در حال حاضر هیچ گونه سفارشی جهت ساخت کشتی های جدید از این دست وجود ندارد.

۹) کشتی دوبه بر:

این کشتی برای حمل سایر شناورها مخصوصا دوبه ها طراحی شده اند. دارای جرثقیل برای بارگیری و تخلیه دوبه هستند. دوبه شناوری مکعب مستطیل شکل با فضای توخالی است که معمولاً موتور یا پیشرانه دیگری ندارد و آن را قایق یا شناوری دیگر بر روی آب می کشد یا به جلو می راند. دوبه برای حمل کالا به اسکله هایی با عمق کم و رودخانه ها که قابل کشتیرانی نیستند استفاده می شود.

جمع بندی:

در این مطلب ۹ نوع پرکاربرد کشتی ها معرفی شد. تقسیم بندی ارائه شده،کلیه کشتی ها را پوشش نمی دهد و تنها به انواع کشتی که کاربرد بیشتری در حمل کالا و مسافر دارند اشاره شده است. گروه هایی از قبیل کشتی های مخصوص حمل دام زنده، کشتی های حفاری، کشتی‌های ماهیگیری، یدک کش های بنادر، جرثقیل های شناور و غیره … نیز وجود دارند که در این مقاله نیامده اند.